'Een G-krachtige praktijk

3. Kansen herkennen


In stap 2 maakte je kennis met twee manieren om geletterdheidstaken een plaats te geven in je praktijklessen. Bij 'authentieke geletterdheidstaken' besteed je aandacht aan geletterdheidstaken die de leerlingen ook bij de uitoefening van hun beroep zullen moeten vervullen. Het aanleren van die geletterdheidstaken is dan ook een inherent doel van je vak. Bij schoolse geletterdheidstaken zijn lezen, schrijven, rekenen en ict niet het doel, maar zijn ze een middel, een weg om je vakdoelen zo optimaal mogelijk te bereiken.

Hopelijk hebben we op die manier al een belangrijk misverstand uit de weg geruimd: het is niet de bedoeling dat jij als praktijkleerkracht de rol van de leerkracht PAV, Nederlands, Wiskunde of ict gaat overnemen. Toch zijn we ervan overtuigd dat jij als leerkracht van een praktijkvak de aangewezen persoon bent om een bijdrage te leveren aan de geletterdheid van je leerlingen.

Stap 3 van het leerpad helpt je om in je lesontwerpen de  kansen te herkennen waarin je lezen, schrijven, rekenen of ict kan inzetten om je eigen vak-, les- of leerdoelen beter te bereiken. Met andere woorden: om geletterdheidstaken een plaats te geven in je lessen, niet omwille van het lezen, schrijven, rekenen of ict gebruiken zelf, maar in functie van je vakspecifieke doelen. We weten immers dat leerlingen door te lezen en te schrijven veel actiever met de leerinhouden bezig zijn, dat hun betrokkenheid vergroot en dat ze de leerinhouden daardoor op een dieper niveau verwerken. Dat ze op die manier extra kansen krijgen om hun lees-, schrijf-, reken- en ict-vaardigheid te oefenen en daar in te groeien, is natuurlijk een positief neveneffect.

Opdracht

We gaven aan studenten van de lerarenopleiding de opdracht om hun lesontwerp kritisch te screenen vanuit de invalshoek 'functionele geletterdheid'. Zagen ze kansen om door het inbouwen van lees-, schrijf-, reken- of ict-taken hun oorspronkelijke leer-, les- en vakdoelen nog beter te bereiken?

Kies één van de volgende twee VOOR en NA's. Beantwoord daarbij de volgende vragen:

  • Welke geletterdheidstaken hebben de studenten toegevoegd?
  • Waarom maken deze geletterdheidstaken hun les sterker? Met andere woorden: hoe zorgen de lees-, schrijf-, reken- en ict-taken ervoor dat de oorspronkelijke lesdoelen NOG beter bereikt worden?

Les Elektriciteit: ' Een testapparaat: een gesloten kringloop'
Les Plastische Opvoeding: 'Het portret':  VOOR -  NA

Bespreking

Door geletterdheidstaken (bijvoorbeeld het logboek en de beoordeling van een medestudent in de les Elektriciteit en het werken met een stappenplan in de les Plastische opvoeding) in te bouwen in de lessen, krijgen de leerlingen extra kansen om hun lees-, schrijf-, reken- en ict-vaardigheden te oefenen. Dat is aardig meegenomen, maar toch is dat hier duidelijk niet de belangrijkste doelstelling. Bovenal zorgen die geletterdheidstaken er juist voor dat de leerlingen de lesdoelen beter bereiken: een testapparaat met een gesloten kringloop kunnen bouwen en een portret kunnen tekenen.

In 3.1 tot en met 3.11 maak je kennis met een aantal typische werkvormen die je kan inzetten om ook in jouw lessen door het inbouwen van geletterdheidstaken het werken aan je vak- en lesdoelen te versterken. We hopen dat de voorbeelden je zullen inspireren!

3.1. Vakbegrippen aanbrengen


Een belangrijke doelstelling van het onderwijs in elk onderwijsvak bestaat erin dat de leerlingen of studenten de vaktaal verwerven die eigen is aan dat onderwijsvak. Vaak worden de vaktaalbegrippen aangereikt door de leerkracht. De onderstaande lesvoorbeelden tonen hoe je het aanbrengen van vaktaal kan integreren in een geletterdheidstaak.
vakbegrippen aanbrengen

Wanneer we schrijven inzetten om vakinhouden te verwerven, gebruiken we vaak de werkvorm ‘ writing to learn’. Meer over writing to learn en de voordelen ervan vind je  hier.

3.2. Notities maken tijdens een demo


Een demonstratie: de leerkracht werkt, de leerlingen kijken toe? Niet in deze praktijkles in de keuken. In het volgende videofragment demonstreert de lector Voeding-Verzorging hoe je pastadeeg maakt.

De studenten stellen intussen een FAM op.  FAM staat voor  Fase, Aandachtspunten, Motivatie. Voor elke fase in het proces noteren ze met andere woorden wat belangrijke aandachtspunten zijn en welk materiaal ze daarvoor nodig hebben. Wanneer ze na de demo zelf aan de slag gaan, weten ze zo perfect waar ze zelf op moeten letten.
notities maken tijdens een demo
Een inspirerende werkvorm dus! Klik  HIER om een compilatie van de video-opname van de volledige les te bekijken. Klik  HIER om enkel de demo te bekijken.

Klik  HIER om een voorbeeld van een ingevulde FAM te bekijken.

3.3. Werken met stappenplannen
a. een stappenplan aanreiken

We hebben als leerkracht vaak de neiging om de touwtjes stevig in handen te houden in de les. De leerlingen zelfstandig laten werken hoeft echter geen synoniem te zijn voor chaos. In de volgende voorbeelden worden stappenplannen ingezet. Niet enkel kan je op die manier de leerlingen tijdens een zelfstandige opdracht toch nog ondersteuning bieden, ook vormen stappenplannen een ideale manier om geletterdheidstaken functioneel in te zetten in de lessen.


b. een stappenplan sorteren

Door een stappenplan aan te reiken aan de leerlingen, bouw je reeds een functionele geletterdheidstaak in in je lessen. Als het om een eenvoudige instructie, met een beperkt aantal stappen gaat, kan je de leerlingen de stappen ook zelf in de juiste volgorde laten plaatsen. Op die manier zijn ze nog actiever betrokken. Hieronder zie je een aantal video-opnames van inspirerende voorbeelden.

Les maaltijdzorg:  schaal- en schelpdieren
Les Interieur- en textielzorg:  Klein verstelwerk: knopen aannaaien
pasta maken stappenplan
stappenplan
stappenplan zelf opbouwen
c. met ondersteuning zelf een stappenplan laten opbouwen

We kunnen nog een stapje verder gaan in het geven van verantwoordelijkheid aan de leerlingen. In de volgende voorbeelden krijgen de leerlingen geen stappenplannen aangereikt, maar bouwen ze het stappenplan zelf op. Ze krijgen hiervoor de ondersteuning van een tekstkader dat een aantal bouwstenen aanreikt en van (papieren of verfilmde) informatiebronnen.

3.4. Besluiten laten formuleren uit proeven


Als leerlingen zelf mogen experimenteren in de les, is hun betrokkenheid het grootst. Wat ze proefondervindelijk zelf hebben kunnen vaststellen, onthouden ze ook beter dan wat door de leerkracht wordt aangereikt.

Tegelijkertijd vormen proefjes een uitgelezen kans om geletterdheidstaken in te bouwen in de lessen. In de volgende lessen krijgen de leerlingen een tekstkader aangereikt waarin ze niet enkel hun bevindingen moeten noteren, maar waarin ze ook zelf besluiten moeten formuleren. De toevoeging van een tekstkader biedt de leerlingen ondersteuning én maakt de schrijfopdracht doelgericht en dus functioneel.
proefje

3.5. Etiketten, labels, gebruiksaanwijzigingen, reglementen, brochures en verpakkingen: werken met authentieke documenten


Hoe authentieker de geletterdheidstaak, hoe functioneler. Als leerlingen de relevantie voor hun beroepspraktijk herkennen zijn ze gemotiveerder. In de volgende lessen reiken de leerkrachten de leerinhouden niet aan, maar leiden de leerlingen ze zelf af uit 'authentieke' documenten: verpakkingen, gebruiksaanwijzingen, etiketten, ....
etiket

3.6. Geletterdheidstaken inbouwen in evaluatiemomenten


Evaluatiemomenten in het onderwijs zien er nog vaak zo uit: de leerling voert de taak uit, de leerkracht beoordeelt. De volgende lessen tonen hoe het anders kan.

a. werken met checklists en evaluatiefiches

Er worden reflectie-, zelfevaluatie- en vastzettingsmomenten ingebouwd waarbij de leerlingen hun eigen werk beoordelen aan de hand van criteria. Niet enkel krijgen lezen- en schrijven op die manier een plek in de lessen, ook en vooral leidt die werkvorm tot een betere verwerking van de leerinhouden.

veegblik
bouw je eigen brug
b. Leren van elkaar: peerevaluatiemomenten inbouwen

Laat je leerlingen ook van elkaar leren! In de volgende voorbeelden evalueren de leerlingen elkaars tussentijdse producten. Op die manier krijgt elke leerling individuele feedback waarmee hij zijn werk kan bijsturen. Door kritisch te kijken naar het werk van een medeleerling, kan je bovendien je eigen werk bijsturen.

De leerkracht laat de leerlingen de peerfeedback schriftelijk noteren. Op die manier wordt er diepgaander geleerd én krijgen de leerlingen een extra kans om hun schrijfvaardigheid te oefenen.

3.7. Informatie opzoeken op het internet


In de volgende lessen gaat het werken aan vakdoelen en het werken aan de ict-vaardigheden van de leerlingen hand in hand. De leerkracht reikt de leerinhoud niet zelf aan, maar geeft de leerlingen de opdracht de info zelf op te zoeken op het web. Daarbij krijgen de leerlingen tips in verband met betrouwbare websites en zoekstrategieën. Op die manier groeit niet enkel hun vakkennis maar ook hun ict-vaardigheid.


3.8. Werken met videomateriaal

Eén beeld zegt vaak meer dan honderd woorden. Zeker voor je leerlingen, die opgegroeid zijn in een beeldcultuur, is dat het geval. De volgende lessen spelen hier handig op in.

De leerkracht reikt de leerstof niet zelf aan, maar toont de leerlingen een verhelderend video. In een voorgestructureerd tekstkader maken de leerlingen notities tijdens het kijken. Zo verwerven ze niet enkel de vakkennis, maar oefenen ze ook hun schrijf- en informatieverwerkingsvaardigheden.

logo IE
eenparige rechtlijnige beweging

3.9. Een instructie wordt een geletterdheidstaak


Instructiemomenten in een les, ze verlopen meestal als volgt: de leerkracht legt de opdracht uit en vervolgens gaan de leerlingen aan de slag. Toch hoeft het niet altijd zo te gaan.

De volgende voorbeelden tonen aan hoe je van een instructie een geletterdheidstaak kan maken. Niet enkel worden op die manier meer lees- en schrijfmomenten ingebouwd, ook wijst de ervaring uit dat de leerlingen op die manier de opdracht beter doorgronden en gemotiveerder  aan het werk gaan.
een fragment uit de werkelijkheid schilderen

3.10. Stap uit je comfort zone: vervang het klassieke onderwijsleergesprek door een meer activerende werkvorm


Elke leerkracht kent het frustrerende gevoel: je hebt iets al zo vaak uitgelegd en toch begrijpen de leerlingen niet wat je bedoelt. Waarom het onderwijsleergesprek niet vervangen door een groepswerk, een experimenteel labo of BZL (begeleid zelfstandig leren)? Meer activerende werkvormen bieden vaak kansen om geletterdheidstaken in te bouwen.

Het volgende voorbeeld uit de lerarenopleiding illustreert de kracht van groepswerk.
straffen en belonen

3.11. De inleiding: ervaringscontext creëren en de actualiteit binnenbrengen


We kennen allemaal de kracht van een goede inleiding: als je de leerlingen van bij de start kan motiveren, als je in de eerste minuten van de les voelbaar kan maken hoe de leerinhoud aansluit bij hun leefwereld of ervaringscontext, dan maakt dat de hele les sterker.

Waarom niet eens een tekst gebruiken om die doelstelling tot stand te brengen? De volgende les Plastische Opvoeding toont aan hoe een actueel krantenartikel in de inleiding de studenten kan motiveren voor een abstractere les over de functie van kunst in de publieke ruimte.

Plastische Opvoeding:  Kunst in de Publieke Ruimte

3.12. Verdieping

3.2 tot en met 3.15 toonde je tal van werkvormen om geletterdheidstaken op functionele manier een plek te geven in je lessen. Zoals je uit het lijstje kon afleiden gaat het telkens om activerende werkvormen: de leerlingen gaan zelfstandig of in duo actief aan de slag met de leerinhoud, de leerkracht neemt de rol van coach op. Net die actieve betrokkenheid maakt de werkvormen functioneel: ze zorgen ervoor dat de leerlingen de vak- en lesdoelen diepgaander verwerken.

Eigen aan bovenstaande werkvormen is alvast dat de leerlingen telkens een geletterdheidstaak uitoefenen: om de leerinhoud actief te verwerken moeten ze lezen, schrijven, rekenen en/of met ict aan de slag gaan.

Vanzelfsprekend is bovenstaand lijstje niet exhaustief. Ben je geïnteresseerd in andere actieve werkvormen die je kansen bieden om geletterdheidstaken in te bedden in je lessen? Klik dan  HIER voor nog meer suggesties.

3.13. Opdrachten


Heb je de werkvormen van 3.2 tot en met 3.12 bestudeerd? Dan hebben we je hopelijk geïnspireerd om ook zelf door het inbouwen van activerende werkvormen lezen, schrijven, rekenen en ict een plek te geven in je lessen en om zo tegelijkertijd het werken aan je vakdoelen en het werken aan de geletterdheid van je leerlingen te versterken.

Klik  HIER om de opdrachten bij stap 3 te maken.